Psikolojik İlk Yardım Neden Önemlidir ve Nasıl Yapılır?

Psikolojik yardım desteğinde temel motivasyon, yoğun düzeyde strese maruz kalan bireylerin duygusal tahribatlarını ya da tepkilerini olabildiğince düşürebilmektir. Doğru ve bilinçli bir psikolojik ilk yardım eğitimi, özellikle stres yönetimi ve duygusal destek noktasında son derece başarılı sonuçlar yaratır.

İhtiyacı olan kişilere psikolojik ilk yardımda bulunulmasının günümüzde bilimsel metotlarla ve çeşitli çalışmalarla da desteklendiği görülmektedir. Söz konusu bu ilk yardım türü, esasen bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmez. Terör, deprem, sel, savaş ya da benzer travmatik olaylarda/durumlardan sonra çocuklara, ailelere ya da yetişkin bireylere yönelik olarak sunulan psikolojik yardımlar, sürecin ruhsal düzeyde çok daha sağlıklı bir şekilde atlatılmasını destekler. Bu içerikte; kanıtları referans alan modüler bir yöntem olan psikolojik ilk yardım ile alakalı merak edilenleri sizler için yanıtlamaya çalıştık.

Psikolojik İlk Yardım Nedir?

İnsanların belli dönemlerde yaşamış oldukları duygusal hasarlar, geri dönülmesi güç hasarlar bırakabilir. Bu dönemlerde de mental sağlık problemlerinin uzun süreçlere yayılmaması adına yapılacak doğru ve güvenli psikolojik yardımların rolü yadsınamaz. Bilhassa çeşitli doğal afetlerden sonra hayatlarında olumsuz yönde radikal değişimler olan kişilerin psikolojik bir sarsıntı yaşamaları kaçınılmazdır. Böyle kişilere yönelik olarak ilk yardım ilkelerinin son derece dikkatli ve hassas bir şekilde uygulanması gerekir.

Psikolojik ilk yardım, travma etkisi yüksek olaylar esnasında veya hemen sonraki süreçlerde bilimsel yöntemler ve çeşitli ilkeler esas alınarak uygulanan psikososyal müdahalelerin tamamını ifade eder. 

Bu tip olayların ortak özelliği, toplumda geniş kitleleri aynı anda etkilemesidir. Afet ve benzer durumlardan sonra vakit kaybetmeden profesyonel düzeyde duygusal destek verilmesi, sosyal, ailevi ve sosyolojik ilişkilerin istikrarı ve gelişimi için oldukça mühimdir. 

Afet mağdurlarının günlük yaşamlarına sağlıklı bir şekilde dönmelerinde ya da ilerleyen dönemlerde benzer durumların yaşanması halinde doğru yaklaşımların sergilenebilmesinde psikolojik ilk yardımın önemli bir payı vardır. Bu açıdan psikolojik ilk yardım eğitimi, hiç kuşkusuz ki fiziksel ilk yardım eğitimi kadar gereklidir. Psikolojik ilk yardım eğitimleri sadece doğal afetlerden veya olumsuz olaylardan ciddi düzeyde etkilenen kişiler için değil, aynı zamanda yardım çalışanları açısından da gereklidir.

Psikolojik yardım uygulamalarında kişinin yaşı, gelişim süreci ya da özel durumları dikkate alınmalıdır. Özellikle de çocuklara yönelik olarak gerçekleştirilecek müdahalelerde çocuğun algı seviyesi ya da ilgi alanları, destekleyici unsurlar olarak ele alınmalıdır. Afet sonrasında yapılacak psikolojik ilk yardım uygulamaları, ciddi bir disiplin ve koordinasyon becerisini zorunlu kılar. 

Acil ihtiyaçların belirlenmesi ve değerlendirilmesi, afetzedelerin duygularını ya da düşüncelerini sağlıklı bir şekilde ifade edip rahatlamaları, yaşananların zihinde yarattığı travmaların belli ölçüde de olsa atlatılabilmesi, psikolojik ve duygusal destek uygulamalarının amaçları arasındadır. Stres yönetimi ve zihinsel dayanıklılık, duygusal desteğin öncelikli olarak odaklandığı başlıklardır. 

Afet Durumlarında Duygusal Desteğin Önemi

Türkiye, ne yazık ki deprem, sel ya da heyelan gibi doğal afetlerle sıklıkla karşı karşıya gelen ülkeler arasında yer almaktadır. Bu tablo hem fiziksel hem de psikolojik ilk yardım eğitiminin ülkemizdeki önemini pekiştirir. Fakat maalesef afet sonrasında duygusal desteğin önemine dair bilinç düzeyinin genel itibarıyla düşük olduğunu ifade etmek mümkündür.

Psikolojik ilk yardım desteği, afet sonrasında kişilerin hayatta kalma veya iyileşme yetilerini geliştirmek, onların kendilerini daha iyi hissetmelerini sağlamak adına sunulur. Hayati bir öneme sahip olan duygusal destek; deprem, sel ve heyelan gibi büyük çaplı olayların yanında, kaza ya da kayıp vakaları gibi görece daha az sayıda insanı ilgilendiren olaylar için de geçerlidir. Öte yandan bu tip destekler, uzun vadeli destek talepleri için de bir anlamda teşvik edicidir.

Travmatik olaylar veya durumlardan sonra olmazsa olmaz müdahalelerden biri olan mental destek, ruhsal sağlığı iyileştirmeyi amaçlayarak olası endişelerin ve korkuların azalmasına yardımcı olur. Kabul edileceği üzere deprem, savaş, heyelan, cinsel taciz, sel, kaza, kayıp gibi travma potansiyeli yüksek olayların öznesi olan kişiler, özellikle ilk günlerde bu korkularını aşmakta ciddi güçlükler yaşayabilirler. Örneğin depremi yaşayan bir depremzede, çevresinde duyduğu en basit sarsıntıda bile irkilecek düzeyde olabilir. Kontrolün tümüyle kaybolabileceği bu süreç, kişinin yaşam kalitesini olumsuz yönde etkiler. 

Kişi, deneyimlediği travmatik olayın sonrasında aşağıdaki gibi tepkiler verebilir:

• Konfüzyon olarak da bilinen bilinç bulanıklığı problemi
• Çabuk öfkelenme
• Çaresizlik ve korku duyguları
• Suçluluk duygusu
• Şok
• Dinsel inançlarda sarsılma
• Saldırganlık
• Uyku düzensizlikleri

Psikolojik İlk Yardım Nasıl Uygulanır?

Psikolojik ilk yardımın verimli bir şekilde uygulanması adına acil durumun nasıl değerlendirildiği, pratik desteğin hangi yöntemlerle iletildiği, duygu ve stres yönetiminin ne şekilde gerçekleştiği ya da kriz sırasında hangi ortak reaksiyonlarla karşılaşılabileceği iyi bilinmelidir. 

Duygusal açıdan stres altında, hassas ve tehlikeli bir dönemde olan kişilere nasıl güven verileceği noktasında pek çok bilimsel metot bulunur. Mental sağlık ve psikolojik ilk yardım eğitimi, tüm bu yaratıcı metotları içine alan kapsamlı bir süreçtir.

Duygusal destek olarak da bilinen psikolojik ilk yardım, ihtiyaç duyulduğu takdirde güvenli her yerde ve her zaman teknik olarak sunulabilir. 

Yaşanan travmatik durum ya da olaydan sonra genel yaklaşımlar şu şekilde olmalıdır:

• Her şeyden önce afetin/kazanın/olayın öznesi olan kişiye karşı sakin ve yumuşak bir ses tonu ile yaklaşılmalı. Konuşmanın başında kendinizi ya da temsil ettiğiniz topluluğu/kurumu tanıtmalısınız.
• Kişinin, duygusal açıdan oldukça hassas bir durumda olduğunu unutmayın ve onunla göz teması kurmaktan kaçınmayın.
• Kendisine yardım etmek istediğinizi ara ara anımsatın ve kişinin kendini güvende hissetmesini sağlayın.
• Kişi bu süreçte aşırı gerginse dikkatini dağıtacak eylemlere yönlendirmek gerekebilir. Örneğin gergin olduğu mekândan çıkarıp başka bir alana yönlendirmek işe yarayabilecek bir aksiyondur.
• Konuşma boyunca samimi ve kibar olmaya dikkat etmelisiniz. İletişimin gidişatında her ne olursa olsun profesyonel yaklaşımı elden bırakmamalısınız.
• Derin nefes alma başta olmak üzere bazı basit egzersizler teklif edebilirsiniz.
• Eğer kişiyle fiziksel olarak temas kuracaksanız, örneğin ona sarılacaksanız ya da dokunacaksanız bunun için kendisinden mutlaka izin almalısınız.
• Sıklıkla kişinin neye ihtiyaç duyduğunu sormalısınız. Bu noktada ihtiyaçlar, afetin türüne göre değişkenlik gösterebilir. Örneğin deprem gibi bir felaketten sonra su, battaniye, çadır ya da gıda gibi temel ihtiyaçların temininde yardımcı olabilirsiniz. Kayıp vakalarında, kişinin yakınlarını bulmasına yardımcı olabilir, duygu ortaklıkları kurarak onun kendisini iyi hissetmesini sağlayabilirsiniz.
• Eğer bir sorunun cevabını bilmiyorsanız kesinlikle dürüst davranmalısınız.
• Kişinin dini inançlarına, özel hassasiyetlerine veya mahremiyetine saygılı davranmalısınız.

Psikolojik İlk Yardımın Temel İlkeleri

Kişilere duygusal açıdan destek sunmayı amaçlayan psikolojik ilk yardımın 3 temel ilkesi bulunur. Bunlar, “İzle-Dinle-Bağ Kur” biçiminde açıklanabilir. Psikolojik desteğin bu ilkeleri ve aşamaları, kriz senaryolarına ne şekilde bakılacağına dair kapsamlı bir rehber sunar. Dolayısıyla psikolojik ilk yardım eğitimi alan kişiler, doğru müdahale açsından söz konusu ilkeleri bir kılavuz olarak görür ve onlardan referans alarak süreci ilerletir.

İzle: Bu aşamada genel sınırlarıyla güvenlik kontrol edilir ve acil olan ihtiyaçlar denetlenir. Ayrıca stres reaksiyonları gözden geçirilir.

Dinle: Bu aşamada psikolojik ilk yardımı gerçekleştiren kişi, yukarıda detaylı şekilde açıkladığımız noktalara dikkat etmek kaydıyla kişiye yaklaşır. Kaygılarını ve duygularını sağlıklı şekilde ifade edebilmelerine zemin hazırlarlar. Bu sayede kısa süre içinde sakinleşebilmelerini sağlarlar. 

Bağ Kur: Duygusal destek ve stres yönetiminin bu son aşamasında daha önceden saptanan temel ve acil ihtiyaçlara ulaşılmasında kişiyle beraber hareket edilir. Ayrıca kişinin ihtiyaç duyduğu bilgilerin ve sosyal desteğin sağlanabilmesi için çeşitli girişimlerde bulunulur. Hassas durumdaki bireylerin, sevdikleriyle temas kurabilmeleri için çaba gösterilir. Tabii her durumun/olayın kendi dinamikleri içerisinde özel olarak değerlendirilmesi gerektiğini de vurgulamak gerekir.

Psikolojik İlk Yardım Almak İstememe Nedenleri Nelerdir?

İnsanların afet ya da yaşadıkları travma sonrasında psikolojik ilk yardım desteğini almak istememeleri, iletişim kurmayı reddetmeleri olağan bir durumdur. Her ne kadar bu desteğin sağlanması, duygusal ve mental bakımdan olumlu sonuçlar yaratsa da farklı nedenlere bağlı olarak kişi bu yaklaşımınızdan pek hoşlanmayabilir. Fakat profesyoneller ya da psikolojik ilk yardım alanında özel eğitim alan kişiler, bu tip aksiliklerin de sürecin bir parçası olduğunu bilerek hareket ederler. Kişilerin yaşadıkları travmalar neticesinde psikolojik ilk yardım almak istememe nedenleri şu şekilde aktarılabilir:

• Utanma duygusu
• Diğer kişilerin görüşlerini aşırı önemseme
• Özellikle cinsel saldırı gibi hassas durumlarda toplumda tabu olan konuların aşılamaması 
• Sorunların kabul edilmesinde zorlanma, zayıf görünme endişesi
• Yaşanan travmalardan ve düşüncelerden kaçma isteği
• Bu desteğin işe yaramayacağına dair önyargılar
• Sürecin sonunda yargılanma endişesi
• Kontrollerini yitirme korkusu

Psikolojik İlk Yardımda Yapılmaması Gerekenler Nelerdir?

Psikolojik yardım sürecinde yapılması gerekenler kadar yapılmaması gerekenler de bu müdahalenin başarısında önemli bir etkendir. Psikolojik ilk yardım esnasında yapılmaması gereken noktaları şu şekilde maddeleyebiliriz:

• Karşınızdaki kişinin kontrolünü ele almaya çalışmayın.
• Kişinin yaşadığı duyguları hafife almayın ya da onları yok saymayın.
• Psikolojik problemleri ne olursa olsun yargılamaya kalkışmayın, duygusal tepkiler vermeyin.
• Kişinin yaşadığı durumu aşırı düzeyde abartmayın. 
• Kişiyle hiçbir koşulda tartışmayın.
• “Daha iyi olacaksın, bunların daha kötüsü de başına gelebilirdi” gibi basit ve bilinçsiz teselli cümlelerine yönelmeyin.
• Kişiyi henüz dinlemeden bir fikir beyan etmeyin.
• Kişinin rahatsız olduğunu hissettiğinizde aynı konunun üzerine ısrarla gitmeyin.

10 Ekim Dünya Ruh Sağlığı Günü’nün 2016 yılındaki özel temasının “Psikolojik İlk Yardım” olarak belirlenmişti. Sağlık Bakanlığı’nın psikolojik ilk yardım ile alakalı içeriğine buradan ulaşabilirsiniz. 

Psikolojik İlk Yardım Kimler Tarafından Yapılır?

“İzle, dinle, bağ kur” gibi temel prensiplere dayalı olan psikolojik ilk yardım, oldukça hassas ve hayati bir konu olduğu için bu alanda eğitim alan, bilinçli kişilerce uygulanmalıdır.

Psikolojik destek, bünyesinde psikolojik danışmanlığı ya da psikoterapiyi barındırmadığı için salt ruh sağlığı uzmanlarınca uygulanmaz ancak özellikle uluslararası düzeyde yayımlanan duygusal destek kılavuzlarında da belirtildiği üzere söz konusu müdahaleyi psikolojik ilk yardım eğitimi almış tüm kişiler uygulayabilir. 

Günümüzde öğretmenler, itfaiye çalışanlarına, emniyet mensupları, sağlık çalışanları,  güvenlik görevlileri dahil pek çok farklı meslek grubu eğitimin temel prensiplerini bilmelidir. Deprem gibi büyük çaplı doğal afetlerde AFAD ya da Kızılay görevlileri dışında bu konuda eğitimli gönüllüler rol alabilmektedir.